Якшанба - мутолаа куни. Александр Мостовой, "Шоҳ" лақабли" (давоми)

Русчадан Хайрулла Холиқов таржимаси

Спортчи фаолиятини тугатгач бошқа дунёга тушиб қолади дейишади. Лекин мен билан бунақа ҳолат бўлмаган. Ғарбда ўйнайдиган футболчилар эркин кун тартибига амал қилишади. Эрталаб уйғонасан, нонушта қиласан, кейин икки соат машғулот ўтказсанг бўлди, шу билан қарабсанки, тушдан кейин то кечгача бекорсан. Нима қилсанг қилавер, ортиқча вақт кўп. Менда фақат бир нарса ўзгарди: авваллари ҳар куни ўзимни машғулотга, ҳафта охирида ўйинга боришга тайёрлардим. Энди бўлса шанба ва якшанба кунлари нима қилишни билмайман. Ўзимни бошқа нимадир билан чалғитишга ҳаракат қилдим, теннис ўйнай бошладим. Умуман олганда, мен спорт кишисиман.

Баъзи футболчилар фаолиятни тугатгач, дарҳол кайфу-сафога берилиб кетишади, чекишни, ичишни, қизлар билан юришни бошлаб юборишади: ахир ҳаммамиз дунёга бир марта келамиз. Менда эса ҳаммаси бошқача кечган. Баъзилар футболдан кейин тезда тўлишиб қолади, ортиқча вазн тўплашади, лекин мен билан бундай бўлмади. Мана, Игорь Шалимов ҳам футболдан кейин ортиқча йигирма килограмм вазнли бўлиб олди. Мен ҳатто футболчилик пайтимда ҳам бебош ҳаёт тарзига амал қилмаганман, чунки буни умуман хоҳламаганман. 

Сайр қилиш, айланиш учун вақт етарли эди. 1980-йилларнинг охирида мамлакатда қайта қуриш бошланди. Гарчи кўп одамларга йўл ҳали ёпиқ бўлса-да, биз футболчилар бемалол маза қилиб дам олишимиз мумкин эди. Ота-онам оддий одамлар бўлиб (онам - сартарош, отам - электр пайвандчи), ойлик маошлари 90-100 рублга борарди. Мен эса “Спартак”да ўйнаб фақат тўп тепиш ортидан уч-тўрт баравар кўп пул топиб қўярдим. Маза қилиб дам олиш учун учун жой кўп эди: бар, кафе, ресторан. Мен у ерга дўстларим билан борганман, аммо доим “оқ қарға”га ўхшаб бир четда ўтирардим. Анча пайтгача спиртли ичимлик нималигини билмаганман. Ҳатто бугунги кунда ўн беш ёшдан бошлаб ичилаётган пивони мен биринчи марта йигирма тўрт ёшимда татиб кўрганман. Спиртли ичимликларни умуман ёқтирмасдим - нуқта.

Менга нимага керак? Чекишни эса ҳаётда синаб кўрмаганман, гарчи бунга етарли сабаблар бўлса-да. Шалимов ўн саккиз ёшидан бери бўрқситиб тутатарди ва буни ҳамма биларди. Одатда шундай бўлади: ичсанг, чексанг - ўзингни жасоратли ҳис қиласан. Менда эса акси бўлган, бир кун Шалимовни ушлаб олиб шундай дедим: “Бунақа бемаза одатлар керакмас, яхшиси уйингга бориб дам ол, эртага машғулот бор”. Ёмон одатлар олдига мен дарҳол девор қўйдим. Отам ёшлигимдаёқ миямга қуйганди: чекиш ёмон нарса. Мен эса тортишмаганман, ёмонми, демак ёмон. 

Ҳаётда шунга амал қилиб келдим. Балки шунинг учун бўлса керак, бошқаларга нисбатан анча юқори савияда футбол ўйнаганман. Ҳозир эса ҳамма бемалол бўлиб қолганини кўраман. Баъзан ўйланиб қоламан: эҳ, қанийди ўн беш йил кейин туғилганимда. Совет даврида кўп нарса бошқача эди. Ҳеч ким катта пул топмас, ҳеч ким ҳеч кимни ҳурмат қилмасди. Ҳамма ҳеч ким учун тушунарсиз бўлган коммунизм учун ҳаракат қилган. Ўзи ким буни ўйлаб топган? Шундай бўлдики, футбол майдонларида соғлигини йўқотган кўплаб футболчилар фаолиятларини камбағалликда тугатишди.

Энди бўлса футболчилар учун янада яхши шароит бор, шу билан бирга кўнгилочар жойлар ҳам кўпайди. Лекин ҳамма гап одамнинг ўзида, ўз характерида. Қолаверса, ҳозир тўкин ҳаёт учун пул топиш олдингига қараганда осонроқ бўп қолди. Энг қизиғи, бунинг учун қандайдир ғайриоддий нарсани амалга оширишинг шарт эмас. Россияда ўзгача одат, биз бошқача одамлармиз. Бу ерда бир дақиқа ичида сени ифлосдан князга чиқариб қўйишлари мумкин ёки бунинг акси. Бизда кўп фуболчилар меҳнат қилмай қўйди, ишонмасангиз уларнинг ўйинига қаранг.

2007 йил Москванинг “Локомотив” клуби футболчиларга битта ўйин учун қанча мукофот пули берганини эшитганимда бу мен учун кулгили кўринганди. Бу маданиятга тўғри келмайди. Катта пул олаётган футболчилар ҳақида ҳеч нарса дея олмайман. Ҳамма гап бу пулларни бераётган одамларда. Улар - айбдор. Пул ҳеч қачон осон топилиши керакмас. Мукофот пули нима? Бу - бонус. Шундоғам футболчиларнинг клуб билан тузган шартномаси бор-ку. “Локомотив” собиқ ҳужумчиси Гарри О’Коннор айтганидек, топаётган пули “Феррари” сотиб оладиган даражада бўлса, мен нима дейишниям билмайман. Ахир мамлакатимиз аҳолисининг саксон фоизи ўртаҳол турмуш кечиради.

Қандайдир чегара бўлиши керакмасми? Гап йўқ, агар сен УЕФА Кубогида ғолиб чиқсанг ёки мамлакат чемпиони бўлсанг, ҳеч қандай тортишувга ҳожат йўқ, лекин тақвимнинг навбатдаги ўйинини ютиб мукофот пули олиш ғалати эмасми? Испания Кубоги финалида агар “Сарагоса”ни ютсак, клуб раҳбарияти бизга йигирма минг евро ваъда қилганди. Мен эса тушунмайман: нима учун бизда ҳатто “Химки”ни ютган ўйинда ҳам футболчиларга катта пул беришади.

Самаранинг “Крилья Советов” клубига “Сельта”даги собиқ жамоадошим бразилиялик Катанья келганди. У бизнинг “мукофотлаш тизими” билан танишиб чиқиб ҳайрон қолибди. Россия чемпионатининг иккинчи ё учинчи тури олдидан у менга қўнғироқ қилиб, ўз ҳайратини яширмади:

- Алекс, менга тушунтириб бер-чи, бу ерда менга қўшимча ҳақ тўлашяпти. Нима учун?
- Ката, бу - мукофот пуллари. Агар ютсанглар шу пулни оласизлар.
- Қанақасига? Чемпионатдаги ҳар бир ғалаба учунми?
- Ҳа, Ката, бу - Россия.
- Агар ютмасак-чи?
- Агар ютмасангларми, кейинроқ барибир беришади.

Кейин у уч соат каравотда шипга термилиб ётиб шуни ўйлаганини гапириб берди. Ҳеч тушунмайман: қандай қилиб Россияда битта ўйин учун Европада унга бир йилда тўланган пулдан кўп ишлаб топиш мумкин? Бизда мана шунақа футбол мамлакати. Мен фақат бир нарсани тушунишни хоҳлайман. Ҳозир кўпчилик Россия футболи юксалишда деяпти. Агар шундай бўлса, унда нима учун бизнинг ўйинчиларга Ғарбда талаб йўқ? Авваллари Европанинг етакчи чемпионатларида бир вақтнинг ўзида ўн беш-йигирма нафар россиялик тўп тепарди. Ҳозир эса уларни бармоқ билан санаса бўлади.

2007 йилнинг қишида Александр Кержаков “Севилья”га ўтиб, қайсидир ўйинда битта гол ургач, мухлислар унга атаб қўшиқ куйлай бошлашди: “Баракалла ўспирин, сени яхши баҳолашди, жамоага тезда киришиб кетдинг”. Ўшандаёқ мен айтгандим: “Мақташга шошилманг, ҳозир жамоа ўсишда, бунақа пайт ким майдонга тушса ўйнаб кетаверади. Ҳали олқишлашга вақт бор”. Орадан кўп ўтмай “Севилья”да омад чизиғи тугаб муаммолар бошланди. Ўйинчилар бирин-кетин жамоани тарк этишга тушишди. Мураббий ўзгарди. Мен Испания чемпионатини ичкаридан билганим учун одамларга мақташга шошилмайлик дегандим.

Ҳа, мен ўзимни тўлиқ намоён эта олмаганман. Аммо фаолиятим ёмон кечмаган. Бу ҳам ичимни қизитади. Афсуски, “Барселона” ёки “Реал”да ўйнаш насиб этмади. Ўз пайтида бу ҳақда умуман ўйламагандим. Ваҳоланки, менинг бирорта суперклубга ўтишим учун дастлабки қадамлар ташланганди. Менга катта жамоаларда бемалол ўйнаб кета оласан деб кўпчилик айтган. Уларнинг ўйинчилари албатта жаҳон даражасидаги юлдузлар бўлиб етишади. Энг яхши мисол - Дэвид Бекхэм. Одатий футболчи. Ўзимизнинг Валерий Карпиндан асло устун жойи йўқ. Шунга қарамай, у - жаҳон юлдузи. Бекхэмнинг машҳурлиги шундаки, у ўз имиджи устида ҳеч ким тенглаша олмайдиган даражада ишлаган.

Менга футбол бахтининг озгина қисми етмай қолган. Лекин нима учун ҳозир бундан афсусланишим керак? Вақт кетди. Қайтариб бўлмайдиган нарсани қайтара олмайсан. Мен шундоқ ҳам нимага эришган бўлсам, ҳаммаси учун розиман.

ЭНГ, ЭНГ, ЭНГ...

Энг муҳим гол:
- Биринчи ўринга 1990 йил Чемпионлар Кубогида “Наполи” дарвозасига урган голимни қўйган бўлардим. Ўшанда пенальтилар сериясида тўп киритганман. Ҳисоб 4:4 эди ва итальянлар ҳимоячиси Барони мўлжалдан адашганди. Мен бешинчи бўлиб тўпга зарба беришим керак эди. Дарвозабон тўп йўналишини тўғри топиб сакради. Ичимда қил узилгандек бўлди: тамом, қайтарди. Воажаб, у тўпга ета олмади - Гол! Шу тариқа биз Марадона жамоаси устидан зафар қучганмиз. Умуман айтганда, муҳим голлар қайсидир мусобақанинг финал ўйинларида урилади ёки бўлмаса жамоангга чемпионликни олиб берган маҳал урасан. Бу томондан менга қийин: чунки мен ўйнаган клублар етакчилар қаторида бўлмаган. “Сарагоса”га қарши Испания Кубоги финалини ёдга олайлик. Мен 5-дақиқадаёқ тўртта футболчини алдаб гол ургандим, лекин якунда ютқазганмиз. Шундай экан, ўша голни муҳим дея оламанми? Агар Кубокни ютганимизда бошқа гап эди.  

Энг чиройли гол:
- Хаёлимга дарҳол “Спартак” таркибида киритган иккита голим келади. Биттаси 1991 йил ЦСКА дарвозасига. Мен тўпни жарима зарбасидан кейин дарвозанинг шундоқ “тўққизлиги”га жойлаб қўйгандим. Бу гол ўйинда ягоналигича қолган. Ва албатта, 1990 йил “Олимпийский” манежида кетма-кет олти футболчини алдаб Харьковнинг “Металлист” клуби дарвозасига киритган голимни ҳам унутмайман.

Энг ғалати гол:
- Бунақа голни 1987 йил, “Спартак”даги илк мавсумимда “Жальгирис” дарвозасига урганман. Дарвозабон Альмонтас Калинаускас тўпни майдонга қараб тепиб юбормоқчи бўлди, мен эса тўпдан ўзимни ҳимоя қиламан деб орқа ўгирилмоқчи бўлдим. Энди ўгириламан деганимда тўп қорнимга тегиб яна дарвоза томон қайтиб гол бўлди. Ваҳоланки, умуман тўпга ўйнамоқчи эмасдим. Жуда ғалати гол бўлганди.

Энг одатий гол:
- Жарима майдончаси ташқарисида тўпни қабул қилиб оламан ва бир-икки ўйинчини алдаб ўтар-ўтмас дарвоза томон зарба бераман. Бу ўринда дарвозабоннинг қаерда тургани ҳам муҳим мен учун. Бу худди бильярд ўйинига ўхшаб кетади, мўлжалдан адашмасанг бўлгани.

Энг севимли жамоадош:
- “Спартак”да Игорь Шалимов. “Сельта”да Валерий Карпин. Ҳар иккала клубдан кўплаб яхши футболчиларни мисол келтиришим мумкин. Ўйин пайтида мен уларни кўзим ёпиқ ҳолда тушунардим: Макелеле, Мазиньо, Ревиво.

Энг ноқулай ҳимоячи:
- “Реал”дан Йерро. Мен “Сельта”далигимда биз мадридликлар билан кўпинча омадли ўйнаганмиз. Лекин айнан Йеррога қарши кўп қийналганман. Кескин тўқнашувлар натижасида Йерро иккаламиз орамизда дўстона муносабатлар сақланиб қолган.

Энг оғриқли жароҳат:
- Тиззам кўзидаги емирилиш. Бу жароҳатни Франция терма жамоасига қарши ўйиндан олдин машғулот пайтида олгандим. “Сен-Дени” стадионида кечган баҳсни эсланг, Россия 3:2 ҳисобида ғалаба қозонган. Эртаси кун барибир майдонга тушганман, бироқ йигирма дақиқача югуриб оғриқ зўридан мажбуран алмаштирилганман. Майдонни чўлоқланиб зўрға тарк этгандим.

Энг кўнгилсиз жароҳат:
- Бунақаси иккита. Биринчисида 1992 йилги Европа чемпионатига бора олмаганман. Турнир бошланишига оз қолган пайтда оёғимнинг бош бармоғига яра чиқди. Ярага лой тегиб йиринглаш бошланди. Муолажадан сўнг терма жамоа бошлиғи Анатолий Бишовец мусобақага бормайсан деганди. Ўшанда жуда афсусланганман. Иккинчиси эса Югославияга қарши ўртоқлик ўйинида бўлган ва мен 2002 йилги жаҳон чемпионати баҳсларини ўтказиб юборганман. Ўйлайманки, ҳар иккаласида ҳам тақдирга менга нисбатан адолатсизлик қилган.

Энг яхши дарвозабон:
- Гол уриш қийин бўлган дарвозабонлар йўқ деб ўйлайман. Испания лигасида мен гол урмаган жамоа бўлмаса керак. Агар тўпни тўғри тепсанг, ҳеч қайси дарвозабон қайтара олмайди. Тўғри, баъзан шунақаси ҳам бўлиб туради: тепасан, тепасан, лекин тўп доим дарвозабон қўлига бориб тушаверади. Бу ўринда иккита вариант бор: ё дарвозабон жойни тўғри оляпти ёки сен тепишни билмайсан. Менга ишонинг, дарвоза шунчалик каттаки, зарб билан мўлжалга аниқ тепилган тўп албатта гол бўлади.

Энг эсда қолган ўйин:
- “Спартак” таркибида биринчи бор бор Минскнинг “Динамо” клубига қарши майдонга тушганимни асло унутмайман. Ўшанда жуда ҳаяжонда эдим, лекин ўзимни ёмон ҳис қилмаганман. Айнан шу ўйиндан кейин “Спартак” либосида мунтазам ўйнай бошладим. Шунингдек, Югославия билан кечган ёшлар ўртасидаги Европа чемпионати финал учрашуви ҳам мен учун алоҳида аҳамиятга эга. Чунки биз бу жамоани ютиб чемпион бўлганмиз.

Биринчи бўлим тугади. Давоми бор...