Норвегияда супер-авлод етишмоқда ёхуд ҳамма гап янги тизимда: олис қишлоқдаги тўгараклар ва техникага эътибор ҳақида

Норвегияда футболга муносабат буткул ўзгача. Мамлакатдаги ҳаво кўпроқ чанғи спортига ошно бўлиш ва айсбергларни ўрганишга кўпроқ мос тушарди. Мамлакат футбол термаси ҳақида эса ўтган асрнинг деярли 90 йилларидан буён эшитмасдик. Аммо кутилмаганда Норвегияда супериқтидорли авлод етишиб чиқди. Эдегор ва Холанд ҳақида сиз шундоқ ҳам етарлича маълумотга эгасиз. Бироқ улар фақатгина айсбергнинг энг юқори нуқтасилигидан хабарингиз борми? Супер юлдузларнинг ортида норвегиялик иқтидорларнинг бир гуруҳи турибди ва улар яқин йилларда катта саҳнага чиқадилар: “Селтик”даги Кристоффер Айер, “Шеффилд Юнайтед”даги Сандер Берге, “Милан”да Йенс Хеуге ва бошқалар. Тасодифми? Йўқ, ўзига хос тренд десак тўғрироқ бўлса керак. Ҳар икки йилда биз янгича ёндашувга эга тайёргарликнинг самарали тизимини кашф қиламиз: Германия-2010, Бельгия-2014, Исландия-2016. Навбат энди Норвегияники.

Ўтган асрнинг охирги декадасида ҳам Норвегия “крутой” термалардан ҳисобланарди: ФИФА рейтингида 2-поғона, Бразилия устидан қозонилган ғалаба. Кейин у қаергадир “йўқолиб қолди”

Кўпчиликнинг ёдидан кўтарилган ёхуд кимлардир ҳали у пайт футбол кўришни бошламаган ҳам бўлса керак, лекин ўтган асрнинг сўнгги декадасида Норвегия кучли футбол жамоасига эга мамлакат бўлган. Терма жамоа йирик мусобақаларда “йўқолиб” қолмас, “Русенборг” эса ЕЧЛда анча ишончли ҳаракат қилар, норвегиялик юлдузлар АПЛ ва Европанинг бошқа топ-лигаларида муваффақиятли иштирок этарди. Термани машҳур Эгиль Ольсен бошқарарди: Норвегия 1998 йилги ЖЧнинг 1/8 босқичига чиққан ва ўша кезлари Бразилияни мағлуб этган. Ўша жамоада Сульшер, Туре-Андре Флу, Ронни Йонсен ўйнаган.

"Русенборг" 1997 йил сенсацион равишда ЕЧЛ чорак финалига қадар етиб боради. Норвегиялик футболчилар Европа бўйлаб тарқалишади ("Юнайтед", "Челси", "Валенсия", "Сельта"), "Бавария"га қарши ўша машҳур финалда МЮ таркибида уч нафар норвегиялик майдонга тушган. Ҳал қилувчи голни ким урагнини яна эслатишнинг ҳожати бўлмаса керак.

2000 йил мамлакат термаси тарихда илк бор Европа чемпионати финал босқичига чиқди ва гуруҳда учинчи ўринни эгаллади. Ундан кейин Норвегия футболи бирдан "йўқ" бўлиб қолди.

"Русенборг" исталган рақибга ютқаза бошлади, Норвегия барча йирик мусобақаларни ўтказиб юборди ва қайсидир паллада ҳаттоки Албанияга ҳам мағлуб бўлди. Норвегия футболининг том маънодаги таназзули 2009 йил содир бўлди: "Русенборг" Европа Лигаси саралаш доирасида "Қорабоғ"га сенсацион равишда мағлуб бўлди, терма жамоа эса ФИФА рейтингида 54-поғонага шўнғиди. 

Футбол федерацияси шошиб қолди ва муаммони норвегияликларга хос бўлмаган усулда ечишга уриниб кўрди — легионерларга лимит. Бир йилда лигадаги легионерлар сони 8,5дан 6,5 тагача камайди, аммо бу маҳаллий ёш иқтидорларни кўпайтириб қўйгани йўқ.

Норвегияликлар лимит билан иш битмаслигини тезда тушунишди ва муаммога бошқа томондан ечим топишга уриниб кўришди.

Норвегия футболини Эдегорни кашф қилган скаут "қайта жонлантирди"

Барчаси ёшлар футболига янги координатор тайинланишидан бошланди. Бу инсон Хокон Греттлан эди.

Бир қарашда Греттлан биографияси ҳавас қилгудек эмасди. У ҳеч қачон профессионал даражада футбол ўйнамаган (жароҳат бунга йўл қўймаган), аммо мураббийлик фаолиятини анча эрта бошлаган. 25 ёшда Хокон Норвегия спорт фанлари мактабида футбол магистри даражасига лойиқ кўрилди, кейинроқ учинчи лига вакилига ва аёллар жамоаларига мураббийлик қилади. 2006 йилдан Греттлан NFF (Норвегия футбол Ассоциацияси)да футболчиларни ривожлантириш бўлими бошлиғи лавозимида ишлай бошлайди. Иш вазифаси туфайли Греттлан иқтидорларни излаб Норвегиянинг олис қишлоқларига ҳам боради ва тасодифан Мартин Эдегорни "топади".

Греттлан уни илк бор 2010 йил январь ойида Бускеруд провинциясида учратади. 11 ёшли "Драммен" ярим ҳимоячиси ҳаракатлари ҳақидаги ҳисоботида Хокон: "Ғаройиб салоҳият. Устига-устак у жамоадаги қолганлардан икки ёш кичик. Тўпни ажойиб тарзда ўзида ушлаб туради, майдон бўйлаб ақл билан ҳаракатланади ва ўйинни бошқара олиш ҳислатлари мавжуд".

Айнан Греттланнинг маслаҳати билан Эдегорни ўн уч ёшлилардан иборат маҳаллий термага қабул қилишади. Ўша жамоанинг етакчиси Берсант Целин эди (орадан икки йил ўтиб, уни "Манчестер Сити" харид қилади). Эдегор воқеасидан кейин Греттланни Норвегия ёшлар футболи координатори этиб тайинлашади.

Норвегияда ҳар бир қишлоқда майдон ва мураббийлар бор. Шунинг учун болалар фақатгина чанғи спорти билан чекланмайди

Норвегиянинг ҳудуди анчагина катта, лекин аҳолиси у қадар кўп эмас (5 миллион — Москванинг ўзида бундан кўпроқ одам истиқомат қилади). Хоконнинг режаси оддий эди — футболга имкон қадар кўпроқ одамни жалб қилиш, бунинг учун эса инфратузилмани яхшилаш ва қишки спорт турлари билан рақобатда ғолиб чиқиш.

Кўплаб мамлакатлардан фарқли равишда Норвегияда давлат спортга деярли маблағ сарфламайди. У фақатгина ҳомийлар ва инвесторлар ҳисобида мавжуд (баъзи клубларда, унинг аъзолари кўчаларни айланиб, атрибутика сотиб олишни ёки хайрия қилишни сўрашади). Шу сабабли Греттлан маҳаллий клублар вакиллари билан учрашди ва уларни академияларини кенгайтиришга кўндирди. Ҳар бир клуб ўз шаҳрида қўшимча секциялар очди ва у ерга хоҳловчиларни қабул қилди. Бу каби кўплаб тўгараклар умумтаълим мактаблари қошида очилди. Болалар дарслари тугади дегунча, машғулотга чопардилар. 

NFF клубларни телетрансляциядан тушган маблағнинг маълум қисмини академияни ривожлантиришга йўналтиришларини мажбурий қилиб қўйди ва кўчалардаги майдончалар ҳамда сунъий қопламалали манежлар сонини кўпайтирди. Норвегиядаги об-ҳавони инобатга олсак, у ерда апрелда ҳам тахминан 0 градус бўлади, бундай майдонлар жуда зарур. 2007 йилдан бошлаб Норвегияда ўртача ҳар йили 100дан зиёд сунъий қопламали майдонлар очилади, улардан 15 таси — ёпиқ стадионлардир.

Муҳими Греттлан энг узоқ ва кичик нуқталарга ҳам етиб боришга ҳаракат қиларди. Унинг фикрига кўра, ҳар бир шаҳар, қишлоқда болалар учун майдон ҳам, мураббий ҳам етарли бўлиши керак эди. Ва бу иш берди. Холанд "саргузаштини" 12 минг аҳолиси бор Брюне шаҳарчасида бошлаган. Авваллари бу каби ҳудудларда на сифатли майдон, на малакали мураббийлар бўларди. "Биз катта ҳудудга эга, аммо аҳолиси бир мунча кам мамлакатда яшаймиз ва ҳудудлардаги имкониятларимиздан максимал равишда фойдаланишимиз зарур", — тушунтиради Греттлан.

Бунинг натижасида футбол ниҳоят миллий спорт турига айланади. 2020 йилдаги кўрсаткичларга кўра, Норвегияда 325 минг футболчи рўйхатдан ўтказилган. Мамлакат аҳолисига нисбатан олинса, бу борада Норвегия Европада етакчилик қилмоқда. Мамлакатда мураббийлик лицензиясига эга 20 минг инсон бор. Маҳаллий мусобақаларда умумий 1800 клубдан 20 минг жамоа иштирок этади.

Авваллари норвегияликлар Англиядан ўрнак оларди, энди эътибор Испанияга қаратилган: испанча услубдаги ақлли футболчилар етиштириш устувор вазифа

Футболга ошно миллатларнинг қарама-қарши гуруҳ вакилларидан асосий фарқи — тизимли равишда ривожланиш. Бунинг учун эса кўплаб таҳлиллар, камчиликларни излаш ва хатоларни тан олиш зарур. Евро-2000даги омадсизликдан кейин Германия ва Бельгия шу йўлдан кетди.

Норвегияликлар нима учун футбол бу каби ачинарли ҳолатга келиб қолгани борасида узоқ ўйлашди. Инфратузилма — тушунарли, бироқ муаммо фақат ундами? Ассоциациядагилар ўтган вақт давомида ёш футболчиларга энг маъқул футбол ўргатилмаганини тушуниб етишди.

Ўтган асрнинг 90 йилларида Норвегия термаси Англиядан ўрнак олар ва уларнинг кучга таянган, жисмоний тайёргарлик муҳим бўлган, футболини ўрганарди. Мураббийлар иқтидорли атлетик жиҳатдан кучли мактаб ўқувчиларини саралаб, уларнинг жисмоний имкониятлари ҳисобига вазиятдан чиқардилар. Терма жамоанинг ўйин услуби ҳам ўзига хос эди: зич ҳимоя, тўпсиз катта ҳажмдаги иш, ҳужумда бўйдор футболчининг "иккинчи қаватда" омадли ҳаракатига умид боғлаш ва тезкор қанотлар. 90 йилларда бу самарали эди (ФИФА рейтингидаги иккинчи поғонани ёдга оламиз) ва Норвегия ўз услубига ишонарди. Тайёрлаш тизими чидамли, аммо индивидуал равишда у қадар кучли бўлмаган футболчиларни етиштиришга қаратилганди. Вақт ўтиб, футбол ўзгарди ва Норвегия усули иш бермай қолди.

"Биз хонасига беркиниб олган ва ухлаб қолган инсондек эдик. Биз ўзимиздан шу қадар мамнун эдикки, дунёнинг қолган 200 термаси биздан ўрнак олишади деб ўйлардик. Айнан шу ҳаёллар сабаб биз бир неча йил ва бутун бошли авлодни бой бердик", — деб ёзганди норвегиялик журналист Ларс Тьернас.

Тахминан 2010 йилдан буён Норвегияда бошқа тизим бўйича иш олиб борилмоқда. Бу сафар ўрнак Испания бўлди. Урғу техника ва тўпга эгалик қилишга қаратилганди. "Биз 80-йиллар Англияда катта бўлдик, ҳозир эса норвегиялик болалар "Барселона", "Реал" ва бошқа анча техник томондан кучли ўйин кўрсатувчи жамоаларни кўриб, ўсмоқда — дейди "Монако"нинг норвегиялик собиқ-скаути Тор-Кристиан Карлсен "The Athletic" нашрига. Сўнгги ўн йилда Норвегияда мураббийларнинг замонавий ўқитилиши, тўпга эгалик қилиш ва ўйинни ўқий олишга кўпроқ эътибор қаратилмоқда".

13 ёшгача болалар 11x11 форматда ҳаракат қилишмайди ва фақатгина олти-етти нафар бўлиб ўйнашади. Майдон ҳам мос равишда кичикроқ бўлади (Бельгияда ўхшаш тизим йўлга қўйилган). Таққослаш учун: Англияда 10 ёшдан бошлаб тўлиқ таркибларда учрашувлар ўтказилади ва англияликларнинг техникасига саволлар йўқ эмас. Норвегия тизими индивидуал ишлашга мўлжалланган: болалар бир неча соат давомида тўп билан муомала, уни назорат қилиш, узатмалар, зарба устида ишлаш, дриблинг, жой танлаш ва ўйинни ўқий олиш устида ишлашади.

"Мураббийлар нафақат футболни ўргатишлари, балки шогирдларига саволлар беришлари, вазифа бериш ва тўғри йўналтиришлари зарур", — тушунтиради Греттлан Мольдедаги университетдаги маъруза вақтида. 14 ёшда энг яхши футболчилар клублар академияларига йўл олишади: у ерда 11х11 форматдаги ўйинлар ва футболчининг кучли жиҳатларини кашф қилиш йўлидаги меҳнат бошланади.

Методикага риоя қилинишини супервайзер-мураббийлар назорат қилади. Улар Ассоциацияда фаолият олиб боради, лекин мунтазам равишда мамлакат бўйлаб "саёҳат қилади". Супервайзернинг вазифаси — ҳудуддаги барча футбол мактаблари машғулотларига ташриф буюриш ва  маҳаллий мураббийлар методикага тўлиқ риоя қилишларини назорат қилишдир.

16 ёшда энг иқтидорлилар "National Team School"га бора бошлашади (Греттланнинг яна бир "ихтироси"). Бу лагерь 2014 йил Норвегия термаси базасида очилган. Бу ерда футболчиларни йирик мусобақаларга махсус тайёрлашади ва кучли жиҳатларини юзага чиқаришда ёрдам беришади. Яна бир қулайлик, бу лагерда барча ёшдаги иқтидорлар бирга машқ қилади: уларга футболнинг умумий қадриятлари ўргатилади ва турли ёш тоифаларидаги термаларга ўтиши осонлаштирилади.

Норвегияда футбол — завқ олиш учун. Ютқазаётганлар қўшимча футболчига эга бўлади, йигитлар қизларга қарши ҳам беллашади

Ҳа, тан олиш лозим: майдонларни кўпайтириш ва креатив футболни ўргатиш яхши, лекин катта фарқсиз бу йўлдан барча топ мамлакатлар ўтган. Норвегия футболининг ўзига хослиги бошқа бир жиҳатида (ва бу энди Греттлан билан бевосита боғлиқ эмас). Норвегияда футбол одамлар ва айниқса болалар завқ олиши учун мавжуд. Норвегия спортининг расмий шиори — "Joy of Sport for All" ("Спорт қувончи — барча учун"). 

"Болаларнинг спортдаги хуқуқларини ҳимоя қилиш" номли ҳужжат ўша завқни назорат қилади десак муболаға бўлмайди. У 1987 йил қабул қилинган ва 2007 йил баъзи тузатиш, ўзгартиришлар киритилган. У болаларнинг спорт билан алоқасини мустаҳкамлайди: хавфсиз майдончалардан тортиб, машғулот учун қулай шарт-шароитларгача (ва бу энг қизиғи). Мақсад таниш — болаларни спорт билан шуғулланишини таъминлаш.

"Бизнинг фикримизча, болаларни спортга қизиқтириш уларнинг ота-оналари ёки мураббий қизиқиш, истакларини қондиришдан муҳимроқ. Биз кичик мамлакатмиз ва болаларни фақатгина улар спортга қизиқмаганликлари учун йўқотишга ҳаққимиз йўқ, — тушунтиради Инге Андерсен "The New York Times" нашрига.

•  Болалар елкасидан натижа ҳақида бош қотириш ва ташвишланиш муаммоси буткул олинган. 13 ёшгача миллий чемпионатлар тўлиқ тақиқланган, 11 ёшгача — регионал мусобақалар. Учрашувлар натижалари чоп этилмайди. 13 ёшгача футболчилардан иборат жамоалар ўйинлари махсус қоидалар асосида ўтказилади: мисол учун агар жамоа тўрт ёки ундан каттароқ фарқ билан ортда қолаётган бўлса, майдонга қўшимча футболчи тушириш имкониятига эга — шунчаки "вау"!

•  Қизларни болалар билан биргаликда мактабларга қабул қилишади. Улар 16 ёшгача бирга ўйнашади. Академияда Холанд билан бир гуруҳда "Брюне"да 2018 йил Pitea IF сафида Швеция чемпиони бўлган Андреа Нордхейм ҳам шуғулланганди. 

• Норвегияда суперюлдузлар ва кучсизлар деб ажратилмайди. Ҳар бир гуруҳда биринчи ва иккинчи жамоалар бор, лекин ҳеч ким "юлдузлик касалига" чалинмаган: ҳамма бирга шуғулланади, бирга дам олади ва бир-бирининг ўйинини томоша қилгани боради. 

"Катта академияларда иқтидорларга алоҳида муносабат бўлади, — деб тушинтиради Холанднинг биринчи мураббийи Альф Бернтсен "Sky Sports"га берган интервьюсида. — Биз бошқачароқ иш олиб борамиз. 40 ўйинчи мавжуд бу гуруҳда баъзилар жуда яхши, баъзилар эса унчалик эмасди, лекин уларнинг ҳаммаси бирга 10 йил давомида шуғулланади".

"Жамоамизда ўзгача атмосфера ҳукум сурарди, — хотирлайди Эрлинг Холанд. — Шу сабабли мен қолганлардан бошқачаман деган фикрдан халос бўлганман".

"Болаларнинг спортдаги хуқуқлари"ни Норвегиянинг 54 спорт федерацияси қўллаб овоз берган ва унга қатъий риоя қилинади. 

Sports.ru сайтидан Нозима Зарипова таржимаси