17 ёшида мураббийлик қилишни бошлаган, 8 йил давомида Англияда тажриба тўплаган Алекс Трукан ҳақида

Бир йилдан кейин унда Англияга бориш ва "Ноттингем Форест"да амалиёт ўташ имконияти пайдо бўлади. 27 ёшида эса Польшанинг Экстралигаси иштирокчиси “Стал Мелец”да ишлайди. 

Хуллас, бугун Англияда ишлаб, катта мактабга эга бўлган Трукан ҳақида сўз юритамиз. 

18 ЁШИДА ҚУЙИ ЛИГА КЛУБИДА ИШЛАШ УЧУН ТУМАНЛИ АЛЬБИОНГА ЙЎЛ ОЛИБ, ИНГЛИЗ ФУТБОЛИ АТМОСФЕРАСИНИ ҲИС ҚИЛГАН

- Сизнинг томирингизда беларус ва рус қони оқади, лекин Польшада туғилгансиз, Англияда 8 йил мураббий бўлиб ишлагансиз. Бу қандай содир бўлди?

- Онам беларуслик, отам польшалик. Польшада қуйи лигада футбол ўйнашни бошладим, кейин Варшаванинг “Полония” ёшлар жамоасига чақирилдим. У вақтда жамоа Экстралигада қатнашар эди. 17 ёшимда футболчиликдан ташқари мураббийлик фаолиятимни ҳам бошладим. Академияда дўстимга ёрдам бердим. Бир неча ойдан кейин у Англияга йўл олди. Шу орқали “Ноттингем Форест”да  амалиёт ўташ имконияти пайдо бўлди. 

Умуман олганда, Англияга четдан келиб, маҳаллий жамоага ишга киришнинг аниқ бир йўли йўқ. Масалан, менинг бир дўстим ўз резюмесини Премьер-лига, Чемпионшип, 1-лига ва ҳатто қуйи дивизионнинг барча жамоаларига юборди, лекин унга фақат битта клубдан жавоб келди.  

“Ноттингем Форест” академиясида польяк танишимнинг ишлаши менга ёрдам берган. Аммо бу фақат академияга ишга киришимда қўл келган, холос. 8 йил давомида ишлаш – бу ўзимнинг ҳаракатим маҳсули. Англиянинг ўзига хос менталитети шундан иборатки, улар учун таълим биринчи ўринда туради, шу жиҳатни кўпроқ қадрлашади. Бу сизда мужассам бўлса, инглиз юртида иш топишингиз осон кечади. 

Қолаверса, Англияга келишдан олдин мен бир нечта мамлакатда тажриба тўплаганман. Нидерландияда уч марта бўлганман – “Аякс”, ПСВ ва АЗда, шунингдек, Германия ҳамда Испанияда ҳам. Қисқа вақт ичида билимимни оширишга муваффақ бўлдим. Кейин эса йиллар давомида тўплаганларим менга ёрдам берди. Қўшимчасига футболчилик фаолиятимни давом эттирдим, болаларга мураббийлик ҳам қилдим.

"Ноттингем"да аввалига ярим ставкада ишладим ва бир вақтнинг ўзида мураббийлик курсларида таҳсил олдим, шунингдек, Англиянинг қуйи лигалари – 5-6-дивизионларда тўп тепдим. Улардан тўлиқ ставкага ишга таклиф бўлганидан кейин, футболчилик фаолиятимни тугатишга тўғри келди. Вазиятга реал баҳо бериш керак. Юқори даражада ўйнаш қийин эди. Боз устига мураббийлик қилиш ҳам осон бўлмасди. 

- Амалиётда юрган вақтингиздан айнан нималар эсда қолди?

- Энг катта тажрибани Нидерландияда олдим. Франк де Бур, Яп Стам, Деннис Бергкамп билан учрашдим. Де Бур ўшанда “Аякс”да бош мураббий эди, жуда очиқкўнгил инсон, у билан суҳбатлашиб турардим. Шуни айтишим керакки,  Европада бирор жойга боришни, ривожланишни истасангиз, ҳамма нарса мумкин. Бу ерда кўнгли очиқ инсонлар кўп. Бу албатта, фойдали. Лекин асосийси, ўзингиз истаётган, нима учун бирор жойга йўл олаётганингизни билишинигз муҳимдир. Дейлик, агар сиз прессинг ёки позицион ҳужум томонлама янгиликларни ўрганмоқчи бўлсангиз, Нидерландияга бориб, уларда мазкур амалиёт қандай бажарилаётганини кўришингиз мумкин. Мабодо сиз ёшлар футболининг ўзига хос хусусиятларига қизиқсангиз, унда Бильбаонинг “Атлетик” клубига ташриф буюришингиз лозим. Ҳимоявий ўйин услуби ҳақида билмоқчи бўлсангиз, Италияга борган маъқул. 

Кўпроқ АЗ академиясидаги ёндашув эсда қолди. Клуб тизимидаги жамоалар 13 ёшдан бошланади, улардан кичиклар йўқ. Бир жамоага 4-5 нафардан мураббий тўғри келади. Шунинг учун ҳам индивидуал ёндашув мавжуд. Тушунарлики, битта машғулотда кимдир тактика билан ишлайди, кимдир маълум бир ўйинчи билан шуғулланади. Ҳаммаси чуқурроқ ўргатилади. 

Умуман олганда, Нидерландияда футболнинг софлиги эсга олинади. Қўшимча иш услублари йўқ, улар фақат майдонда, ўйинда юз берадиган ҳодисалар устида машқ қилишади. 

- Англиянинг қуйи лигаларида стадионга қанча мухлис келади?

- Мисол келтиришим мумкин, “Ноттс Каунти” Ноттингем шаҳридаги иккинчи даражадаги клуб. Клуб 5-дивизионда ўйнаган вақтида ҳам стадионга 5-6 минг мухлис келган. Қуйи лигалар иштирокидаги баҳсларга ҳам камида 1-2 мингдан кам бўлмаган мухлис ташриф буюради. 

Ўйин кунлари стадион атрофида атмосфера ажойиб кўриниш олади. Футболга қизиқадиган ҳамма ёшдаги инсонлар стадионга келиши одатий ҳолга айланган. Дейлик, 6-7-дивизион иштирокчилари учрашуви бўлса ҳам. Аксарият ўйинлар шанба куни ўтказилади. Мухлислик маданияти юқори ҳисобланади. Мисол тариқасида айтсак, “Ноттс Каунти” ишқибозлари орасида “Манчестер Юнайтед”ни ҳам ёқтирадиганлари топилади. Улар “қизил иблислар” иштирокидаги баҳсларни кузатиш учун стадионга йўл олишади.

Одатда мен ишга кетаётганимда камида учта стадионни кесиб ўтаман. Биргина Лондоннинг ўзида 64 та ўйингоҳ бор. Стадионларда доимий равишда ўйинлар ўтказилади. Мен бундай ҳолатни ҳеч қайси жойда учратмаганман. 

- Бу ўлкада мураббийлик лицензиясини олиш қийинми?

- Мен ўқиб юрган пайтларимда “С” тоифаси учун олти ой ўқиларди. “B” тоифаси учун бир ярим йил кетарди, “А” ва Про тоифасига ўртача 2-2,5 йил вақт талаб этиларди. 

Эндиликда тизим ўзгарди, ҳар бирининг ўз индивидуал таълим натижаси бор. Дейлик, Англия футбол ассоциацияси сизни иш жойингизда кузатиб, тайёр эканлигингизни кўрса, лицензия тақдим қилади. Жумладан, “А” лицензияни олти ойда ўқиб олганларни ҳам биламан, 3-4 йил ўқиганларни ҳам кўрганман. Федерациядан келган одамлар машғулотларингизга ўйинларингизни кузатгани 5-6 марта келишади, ҳар хил шароитда қараб туришади, сўнгра қабул қилишади. 

- Сизнинг “Ноттингем”даги вазифангиз Шарқий Европадаги яхши футболчиларни излаб топиш бўлган. Россияда ҳам маҳоратли ижрочилар борми?

- Бу мен учун қўшимча маъсулият эди. Иш юзасидан Польшага тез-тез келиб, футболга оид турли конференцияларда иштирок этардим, Россияда ўтказиладиган лойиҳаларга келиб турардим. Қўшимчасига ушбу бозор билан танишдим. 

Биргина Россияга келсак, назаримда, ҳамма жойда яхши ижрочилар бордек. Лекин бу истеъдодлар ривожланиши учун тўғри тизим керак бўлиши яхши шароит яратиш керак деб ўйлайман. 

Скаут дўстларим билан кўп гаплашаман, улардан бири “Челси”да ишлайди. Бир вақтнинг ўзида Россия бозорида ҳам шуғулланади. Дўстимнинг сўзига кўра, Россияда яхши футболчилар кўп, лекин Англияга етиб бориши жуда қийин. 

Биз баҳолаш тизимини жорий қилдик, ишлашга рухсат олиш учун маълум миқдорда очко йиғишингиз керак, барча мезонларни фақат эннг яхши ёш футболчи бажаради. Маълум бўлишича, бундай даражадаги футболчи аллақачон 5-7 миллион евро туради. 

- Англияда Пиняев ҳақида эшитганмисиз?

- Ҳа албатта. Барча топ-клублар у ҳақида маълумотга эга. Шахсан мен унинг ўйинини фақат Instat платформасида кўрдим, лекин унинг тўлиқ нималарга қодир эканини билмайман, шундан келиб чиқиб унга баҳо беришни хоҳламайман. Премьер-лиганинг топ клубларидаги икки скаут дўстим қарама-қарши фикрда. Бирига бу футболчи жуда ёқади, иккинчисининг эса қараши бошқа. 

АКАДЕМИЯЛАР СИРЛАРИ: 2011 ЙИЛДА ЎЗГАРГАН ТИЗИМ, БИОЛОГИК ЁШНИ АНИҚЛАШ

- Англияликларда ёшларни тарбиялаш тизимининг асосий кучи нимада?

- Мазкур жараён 2011 йилда бошланган, кейин ягона тизим – “Футболчиларни тайёрлаш режаси” жорий этилди. Бу тизим клублар қай тариқа ишлаши кераклигини тушунтиради, яъни, майдондаги фалсафа нуқтаи назаридан эмас, балки инфратузилма, ташкилотчилик, мураббийлар малакаси ҳисобга олинади. Барча профессионал клублар шу режим асосида фаолият юритиши керак. Айтиш керакки, бу тизим кучлироқ футболчини тарбиялаш имконини беради, унда эътибор кўпроқ техник, тезроқ қарор қабул қилишга қаратилади. Ҳозирги ёш авлод вакилларидан Фоден, Рэшфорд, Гринвуд, Трентни санаб ўтишингиз мумкин. Еврода Анлия энг ёш таркиб билан иштирок этди. Тизим ўзгарди. Мураббийлар камроқ гапиради, футболчилар кўпроқ ўйлаш ва ўзлари учун ишлаш имкониятини олади. Бу жиҳат ёшликдан ўргатилади. 

Ёшларда ортиқча босим йўқлиги муҳим аҳамиятга эга. Англияда 6-7 йил олдин пайдо бўлган ўзгаришлар Польша ва Россияда ҳам киритилмоқда. Лекин футболда ҳамма нарсани тузатадиган, барча жавобларини берадиган олтин калит йўқлиги маълум. Биз тизим яратишимиз жоиз. 

- Айтинг-чи, у ерда турнир жадвали ва мунтазам чемпионатлар жадвали неча ёшдан пайдо бўлади?

- U-18. Нега шундай, биласизми? Биринчидан, футболчи турли хил ўйинларга эга бўлиши учун. Қисқа турнирлар, ўртоқлик учрашувлари ва бошқалар. Турнир жадвали ва лига – бу бўлиши керак бўлган учрашувларнинг бир тури ҳисобланади. Дейлик, 12 ёшли йигит “аган мен бир ўйим ўйнашга интилсам, тўпни йўқотаман, 0:1 ҳисобида ютқазамиз ва биз чемпионатдан чиқиб кетамиз", деган фикрга келмаслиги учун ҳам турнир жадвали бўлмаслиги лозим. Агар босим юқори бўлса, сиз аниқ қарорлар қабул қила олмайсиз, хато қилмаслик учун хавфсиз ўйнашга ҳаракат қиласиз. Агарда хавфсиз ўйнасангиз, ўзингиз кутган даражажа ривожлана олмайсиз. Аниқроқ гапирсам, 6-7 марта тўпни қабул қилиш вариантини синаб кўриш ўрнига, фақат 2-3 та ишончли вариантни танлайсиз. Натижада, имконияти чекланган футболчи сифатида улғаясиз. 

Назаримда, футболчи ёшлигиданоқ таваккал қилиши, жасур бўлиши ва тезкор қарор қабул қилишдан асло чўчимаслиги лозим. Мураккаб тактик вазифаларга ўтиш учун вақт топилади. 

- Ўйин давомида мураббийнинг кўрсатмаси бола психологиясига қандай таъсир кўрсатиши ҳақида бирорта маълумот борми? U-12 тоифасида “Челси” ва “Краснодар” ўйинидаги ҳолатни эслайман. Россиялик мураббийлар майдондаги футболчилага кўп кўрсатмалар берди...

- Кўрсатмалар бериш тақиқланган эмас, менимча, буни амалга ошириш керак. Мураббийнинг ютуғи – қачон ва қайси вақтда нима дейишни била олишидир. Ривожланиш босқичида бўлган футболчи учун кўрсатмалар ёрдам бериши мумкин. Сиз доимо кўрсатмалар берадиган жойингизда, уни қандай ўйнаши ва нима қилиши кераклигини айтинг. Чукни биз PlayStation ўйнаганимиз йўқ. Менимча, бу қадимий ёндашувдек бўлиб, охирги 4 йил ичида Англиядаги профессионал академияларда бунга 1-2 марта дуч келганман. Бу услуб замонавий ёшлар футболида анчадан бери мавжуд эмас, мен учун ҳам уни муҳокама қилиш қийин. Мураббийлар ҳам эркин бўлиши учун тўғри тизим бўлиши керак.

- Хўш, Англия академияларидаги мураббийларнинг маоши улар қайд этадиган натижага боғлиқми?

- Сиз айтганчалик эмас. Ҳар хил клублар борлиги аниқ. Баъзи мураббийлар яхши пул топишади, аксарияти эса йўқ. Аммо бирон бир турнирда мағлубиятга учраган мураббийни дарҳол ишдан олишганини кўрмаганман. Айтганча, “Манчестер Сити академиясининг мураббийи билан гаплашдим. Мен ундан натижа учун мукофат пуллари бор ёки йўқлигини сўрадим. Уларда ҳеч қачоон бундай бўлмагани ва барчаси шунчаки миш-миш эканини айтди. Турнирларда “Манчестер Сити” фалсафасини кўрсатиш учун муайян услубда ўйнаш муҳимроқ эканини таъкидлади.

- Болалар мураббийининг ўртача маоши қанчани ташкил этади?

- Катта ва кичик клублар ўртасидаги фарқ сезиларли даражада эканлигини тушунишингиз керак. Бироқ Англия академияларидаги ўртача маош тахминан 2500-3000 фунтни ташкил қилади. Бу рақамлар Англия учун ўртача кўрсаткичдир. Россияда эса юқори эмас. Нархларни солиштирганда анча юқори ҳисобланади. 

- Мен инглизларда боланинг биологик ёши жисмоний кўрсаткичидан орқада бўлса, унга мос гуруҳ топиш мумкин деб ўқидим...

- Ҳа, у билан алоҳида шуғулланишади, уларнинг аниқ ёшини аниқлайдиган формулалари бор. Айнан биологик. Ўспирин йигит 15 ёшда бўлиши мумкин, лекин унинг жисмоний кўрсаткичлари аллақачон 18 ёшдагилар каби ривожланаган бўлади. Болалик пайтида шундай синовларга кўра бошқа гуруҳга ўтиб кетган бир нечта машҳур футболчиларни биламан. Мисол тариқасида, Жесси Лингард бир муддат икки ёш кичикроқ жамоада ўйнаган. Маркус Рэфшордни ҳам мисол қилишим мумкин. Фоден ҳам ўзидан кичик ёшдаги жамоада тажриба олди. Ҳар кимнинг ўз ёндашуви бор. Агар сиз майдонда бошқаларга нисбатан кичик бўлсангиз, ўйиннинг айрим жиҳатларидан қочиш йўлларини қидира бошлайсиз. Бу эса сизнинг машғулотларингизга таъсир қилади. 

Ёки тескари мисолни келтираман. Агар сиз ёш тоифангизда энг каттаси бўлсангиз, доимо рақибингиз билан тўпни орқангизда олиб, осонгина орқага қайтасиз. Чунки сиз уларга нисбатан тезроқ ва кучлироқсиз. 

- Россия академияларида психологлар деярли йўқ. Англияда вазият қандай?

- “Ноттингем Форест” академиясида доимо психолог бўларди. Адашмасам, у дастлаб ярим ставкада, кейинчалик тўлиқ шаклда ишлаган. 2011 йилда Англия футбол ассоциацияси қабул қилган тизимга кўра, академияда 1-тоифали психолог бўлиши лозим. 2-тоифали бўлиши эса ихтиёрий. Лекин савияли психологни топиш унчалик осон эмаслигини тушунингиз керак. Менинг тушунчамга кўра, ҳар бир мураббий психолог бўлиши керак.

- Россия ва Испанияда 23-24 ёшли футболчилар турли лигадаларда тўп тепади. Бунинг асосий сабаби нимада?

- Бунинг сабаблари турлича бўлиши мумкин. Лекин мен учун асосийси, улар катталар футболини жуда эрта бошлашади. Бу жараён силлиқ кечиши лозим. Дейлик, U-16да мураббий футболчиларнинг индивидуаллиги устида ишлашини назорат қилиб, уларни техник ва жисмоний жиҳатдан ривожлантириши лозим. U-18да ҳам худди шундай. Баъзилари 16-17 ёшида асосий таркибда дебют қилиши мумкин, лекин маҳорат базаси ўзидан юқори бўлган жамоадошлариникидан паст бўлади. 

Асосий жиҳат – менталитет. Польшадаги “Сталь Мелец” клубида академиядан кўплаб иқтидорли футболчиларни саралаб олдик. Академия футболчилари техник ва тактик юқори эмас, менталитетда катта фарқ сезилди. Кўриндики, саралаб олинганлар асосий жамоадаги босимга тайёр эмас. Машғулотларга кечикиб келишар, барчадан эртароқ кетишарди. Аслида буни акси бўлиши керак. 

35 ёшида ҳар бир машғулотлардан сўнг ҳам жисмоний ҳолатини яхшилаш учун шуғулланган бир нечта футболчиларни мисол қилиб кўрсатишим мумкин. Дейлик, вақтида “Тоттенхэм” шарафини ҳимоя қилган, сўнгги уч йил давомида “Ноттингем” либосида тўп тепган Майкл Доусон ҳар бир машғулотдан сўнг ўз устида тинимсиз ишларди. Шу сабабли у 34 ёшида ҳам юқори савияда ҳаракат қилди. 

Футболда тўғри овқатланиш, вақтини спорт залида кўпроқ ўтказиш лозим. Ўзига талабчан спортчилар бўш вақт топиши билан PlayStation ўйнашга бормайди. Юқоридагиларга амал қилган футболчи доимо юқори савияда ўйнаган ва ўйнашда давом этади.

- Футболчининг шахсини ривожлантириш учун мураббий кўпроқ нималарга эътибор қаратиши лозим?

- Асосийси, футболчини майдонда ҳаёжон, хатодан қўрқмасдан ўзини намоён қилишига имконият бериши керак. Агарда биз ёшлар футболи ҳақида гаплашадиган бўлсак, унда битта режим бўлиб футболни тушуниш эмас, балки унга йўл-йўриқ кўрсатиш муҳим аҳамиятга эга. 

Болалагимда ўнг қанот ҳимоясида ўйнаганимда, доимо бир жиҳатни уқтиришган: сиз тўпни қабул қиласиз ва сизнинг олдингизда иккита йўл бўлади – ҳужумчи билан ҳаракат қиласиз ёки у билан нима қилишни билмасангиз, тўпни олдинга узатасиз. Лекин бу нимани ўргатади? Бу оддий футбол эди, агар ҳаммани шундай ўргатсак, футболчининг имкониятларини очиб бера олмаймиз. Ҳар қандай ҳолатда ҳам футболчи эркинликка эга бўлиши, қарорлар қабул қилиши, ўз услубии топиши учун тажриба тўплаши зарур. 

- Черчесов билан тушган расмингиз бор. У билан қаерда расмга тушгансиз ва нималар ҳақида гаплашгансиз?

- Бу воқеа икки йил олдин Туркияда содир бўлган. Мен бир нечта клубларнинг ўйинларини кузатиш учун ташриф буюрганман. Черчесов билан “Қайрат” – “Зенит” учрашувида кўришиб қолдик. У билан суҳбатимиз жуда қисқа давом этган, асосан, учрашув ҳақида фикр алмашдик. Польшада у ҳақида кўп маротаба илиқ фикрлар эшитганман. Черчесов топ-мураббийлардан бири ҳисобланади. 

Дарвоқе, мен ишлаган “Стал Мелец”да Черчесов билан бирга ишлаган футболчи бор эди. Мен ундан Станислав билан қандай ишлагани, унинг муносабати борасида сўрадим. Шахсан мен фақат ижобий нарсаларни эшитгандим. 

- Россияда Черчесовни кўп танқид қилишади. Эмишки, унинг ўйин услуби жуда оддий...

- Жамоалар турлича футбол ўйнашни лозим топишади. Польшада “Стал Мелец”да биз нисбатан оддий, аммо самарали футбол кўрсатардик, бу эса ўз натижасини берди ҳамда мухлисларга маъқул келди. Агар оддий футбол ҳам тўғри тузилган бўлса, натижа яхши бўлади. Мен учун тўпга эгалик қилиш иккинчи даражали ҳисобланади. Имконият яратиш биринчи ўринда турадиган инглиз фалсафасини яхши кўраман. Терма жамоада 3-4 ҳафтада йиғинда бўлганингизда 6-8 хил жамоалардан, турли услубга эга футболчилар тўп тепади. Уларни бирлаштириш жуда қийин. Агар юқори даражадаги бирор нарсани ўзгартирмоқчи бўлсак, унда биз бутун пойдеворни ўзгартиришимиз ва тизимни қайтадан қуришимиз керак. 

РАНГНИКНИНГ ИШ УСЛУБИ ВА КАТТА КЛУБЛАРДА ИШЛАШ ИСТАГИ

- Сизни қайси мураббийнинг ғоялари кўпроқ қизиқтиради?

- Аксарият мураббийларга қараганда менинг ёндашувим бошқача. Баъзилар ҳар қандай услубни яхши кўради, мен ҳар бир мактабдан фойдали нарсаларни олишга ҳаракат қиламан.  Португалча услубда бўлса, Моуринью ва Витор Фрейд намуна бўла олади. Менга Лобановский билан боғлиқ Шарқ мактаби ҳам қизиқ. Охирги вақтларда немис мураббийлари – Нагельсманн, Тухелдан намуна оляпман. Аммо немис мутахассисларидан Ральф Рангник менга яқинроқ. Айтиш мумкинки, Рангник “Ред Булл Лейпциг” академиясининг отаси. Вертикал футбол, контрпрессинг мактабини бошлаган. Ушбу асосда Нагельсман ўсди, бу жиҳат Тухелга ҳам таъсир қилди. Дарвоқе, Ральф мураббийлик фаолиятини бошлаганида Лобановскийнинг машғулотларини кузатган экан. 

- Ўтган мавсумда сиз Польша Экстралигасида ишлагансиз. Ҳозир қандай режаларингиз бор? Катталар футболида фаолият юритишни хоҳлайсизми?

- “Сталь Мелец”га Лешек Ожжиньскининг таклифи билан келдим. Вазифа жамоани қуйи лигага тушиб кетмаслигини таъминлаш эди. Биз буни уддаладик. Жамоа билан шартномам бўлса-да, тез орада тугайди. Келгуси мавсум учун турли таклифлар бор, мен эса яхши лойиҳани танламоқчиман. 

Ҳозирги пайтда дам олиб, вақтимни оилам билан бирга ўтказяпман. Албатта, келажакда ўзимни катталар футболида синаб кўраман, лекин бошқа таклифларни ҳам кўриб чиқишга тайёрман.